Czy można zarejestrować typowe rozwiązanie architektoniczne, jako wzór przemysłowy? Okazuje się, że tak. Urząd Patentowy zarejestrował pięć wzorów, które bez wahania można określić, jako typowe rozwiązania architektoniczne. Można się zastanowić, czy takie działanie wypełnia przesłanki wskazane w ustawie Prawo własności przemysłowej? Ale jak zwykle, zacznijmy od początku.

Czym jest wzór przemysłowy? Zgodnie z ustawą Prawo własności przemysłowej, wzór przemysłowy to „nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację”. Użyte tu słowa „nowa” oraz „posiadająca indywidualny charakter” wydają się pojęciami bardzo otwartymi, ale ustawodawca wskazał, jak należy je rozumieć (aby wzór uzyskał ochronę, przesłanki te muszą wystąpić łącznie, zob. np. wyrok WSA w Warszawie, sygn. VI SA/Wa 1827/08). I tak „nowy” jest wzór, który nie został w identycznej postaci udostępniony publicznie przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Identyczny natomiast jest również wzór, który różni się od udostępnionego „jedynie nieistotnymi szczegółami”. Co należy rozumieć pod pojęciem indywidualnego charakteru? Ma tu znaczenie ogólne wrażenie, jakie wzór wywiera na zorientowanym użytkowniku. Musi być ono różne od wrażenia, jakie wywołuje wzór udostępniony wcześniej. Co więcej, przy ocenie, czy mamy do czynienia z indywidualnym charakterem wytworu, uwzględniać należy zakres twórczej swobody, jaką miał autor czy autorzy wzoru. W literaturze wskazuje się, że praktyczne zastosowanie wzoru przemysłowego opiera się na jego urzeczywistnieniu czyli wytworzeniu na jego podstawie konkretnego przedmiotu materialnego, a następnie jego komercyjnym wykorzystaniu. Funkcje stricte estetyczne schodzą tu częściowo na plan dalszy, natomiast sam wzór postrzegać można jako instrument rynkowy, który zwiększać ma atrakcyjność danego produktu (zob. J. Szczotka, komentarz do art. 102, w: Prawo własności przemysłowej. Komentarz [online]. LEX, 2018-06-20 19:21 [dostęp: 2018-09-10 10:35]. Dostępny w Internecie: https://sip.lex.pl/#/commentary/587676136/473576.

Co do wzorów, o których wspomniałam we wstępnie, mogą pojawić się wątpliwości. Spójrzmy na jeden z nich: https://grab.uprp.pl/PrzedmiotyChronione/Strony%20witryny/Przedmiot.aspx?IdRysunku=2370708 . Jest to wzór „planu architektonicznego wnętrza budynku”. W opisie wzoru czytamy m.in.:

„Istota wzoru przemysłowego przejawia się w ukształtowaniu przestrzeni wewnątrz budynku składającego się z dwóch segmentów bliźniaczych, z których każdy segment bliźniaczy składa się dwóch samodzielnych lokali mieszkalnych dwupoziomowych. Istota wzoru przemysłowego charakteryzuje się także w funkcjonalnej aranżacji wnętrza budynku, przejawiającej się foremną, zwartą przestrzenią mieszkalną oraz dogodnym rozmieszczeniem ciągów komunikacyjnych i przestrzeni życiowych. Wzór przemysłowy dotyczy rozplanowania dwóch kondygnacji budynku tj. parteru i poddasza, przy czym każda z kondygnacji charakteryzuje się odmienną formą aranżacji wnętrza. W aranżacji przestrzennej parteru ukształtowane zostały dwa identyczne bliźniacze segmenty, które z kolei składają się z dwóch wyodrębnionych samodzielnych lokali mieszkalnych, stanowiących w stosunku do siebie lustrzane odbicia”.

Ze wszystkimi wzorami można zapoznać się w rejestrze Urzędu Patentowego. Wzory przemysłowe korzystają z ochrony na zasadzie prawa z rejestracji. Oznacza to, że uprawniony ma prawo wyłącznego korzystania ze wzoru przemysłowego w sposób zarobkowy lub zawodowy. Uprawniony ze wzoru ma możliwość zakazania innym osobom „wytwarzania, oferowania, wprowadzania do obrotu, importu, eksportu lub używania wytworu, w którym wzór jest zawarty bądź zastosowany […]”.

Wydaje się, że rejestrowanie tak typowych, powszechnie znanych i stosowanych wzorów może znacznie ograniczać prawo swobody twórczej projektantów, swobody prowadzenia działalności projektowej, a także prawo do korzystania ze wspólnego dorobku kulturowego. Patrząc na ilustracje ww. wzorów budynków, można odnieść wrażenie, że domów wyglądających tak samo, czy prawie tak samo spotykamy wiele.

Nie ulega wątpliwości, że projekty architektoniczne (szczególnie koncepcyjne), podlegają ochronie na podstawie przepisów ustawy o prawie autorskim. Do uzyskania takiej ochrony (oczywiście zakładając, że projekt odznacza się indywidualnym charakterem – jest utworem), nie jest konieczne spełnienie jakichkolwiek formalności. W przypadku wzorów przemysłowych jest inaczej. Ochrona uzależniona jest tu właśnie od dokonania konkretnej czynności czyli zarejestrowania wzoru (organ wydaje tu decyzję administracyjną). Jak wskazuje E. Traple dychotomiczny podział na dwie regulacje (prawo autorskie i prawo własności przemysłowej) zaczyna się zacierać w odniesieniu do projektów o charakterze technicznym. Autorka podsumowuje jednak, że tendencja do kumulacji ochrony jest tu nieunikniona, ale każdorazowa ocena wytworu powinna uwzględniać treść ochrony każdego z tych systemów (zob. E. Traple, Prawnoautorska ochrona projektów technicznych, w: Transformacje Prawa Prywatnego 2/2012, s. 34-36). Nie ma przeszkód prawnych, aby ten sam projekt korzystał z ochrony jako utwór lub jako wzór przemysłowy, jest bowiem możliwe, że spełni jednocześnie przesłanki wskazane na gruncie tych dwóch ustaw. Jednak okazuje się, że tak jak w przypadku oceny, czy dane dzieło można uznać za utwór w rozumieniu prawa autorskiego, tak i w przypadku oceny, czy wytwór jest nowy w rozumieniu prawa własności przemysłowej, granica jest tu bardzo płynna. Jednak duże wątpliwości, o mojej ocenie, budzi uznanie na wzór przemysłowy tak typowych rozwiązań jak wskazane wyżej.

Zagadnienie to analizuje również Krajowa Rada Izby Architektów, która rozważa podjęcie działań prawnych w tym zakresie.